Λάρισα

I

Πόλη (124.394 κάτ.) της Θεσσαλίας, πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού (βλ. λ. Λαρίσης, νομός) και του ομώνυμου δήμου (βλ. λ. Λάρισας, δήμος). Βρίσκεται στο κεντροανατολικό τμήμα της θεσσαλικής πεδιάδας, εκτεινόμενη στις δύο όχθες του Πηνειού. Είναι μεγάλο διοικητικό και οικονομικό κέντρο –όχι μόνο του νομού αλλά ολόκληρης της Θεσσαλίας– και μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες ελληνικές πόλεις.

Η πόλη φημίζεται για την καλή ρυμοτομία της καθώς και για αρκετά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής. Σημαντικό αξιοθέατο αποτελεί το κάστρο της πόλης, που έχει χαρακτηριστεί «προέχον βυζαντινό μνημείο». Στη Λ. υπάρχει επίσης ένα οθωμανικό τζαμί του 19ου αι., που έχει χαρακτηριστεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία Θεσσαλίας «διατηρητέο μνημείο» και το οποίο φιλοξενεί το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Επίσης αξιόλογα είναι το Λαογραφικό Μουσείο και η Δημοτική Πινακοθήκη, που ιδρύθηκε το 1983 και διαθέτει την τρίτη σημαντικότερη συλλογή στην Ελλάδα.

Η μεγάλη ανάπτυξη της Λ. πρέπει να αποδοθεί στο ότι βρίσκεται σε μια εύφορη αγροτική περιοχή, της οποίας αποτελεί το εμπορικό, διοικητικό και συγκοινωνιακό κέντρο. Στη Λ. και στην ευρύτερη περιοχή της είναι εγκατεστημένες αξιόλογες βιομηχανικές μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων.

Ιστορία-Αρχαιολογία-μνημεία. Λάρισα στην προελληνική γλώσσα σημαίνει κάστρο, οχυρωμένη, δυνατή και απρόσβλητη τοποθεσία. Φαίνεται λοιπόν ότι η Λ., ως θέση τουλάχιστον, ήταν γνωστή πολύ πριν οι κάτοικοι της Θεσσαλίας μιλήσουν την ελληνική γλώσσα. Η αρχαιολογική έρευνα, ωστόσο, με βάση τις ανασκαφικές δοκιμές που έγιναν στο φρούριο της Λ., ανάγει τις αρχές του πρώτου οικισμού της πόλης στα νεολιθικά χρόνια. Η μυθολογία πάλι αναφέρεται στους ιδρυτές της πελασγικής μητρόπολης και αναφέρει τα ονόματα του Λαρίσου, γιου του Πελασγού, και του Ακρίσιου, ο οποίος (σύμφωνα με τον Απολλώνιο τον Ρόδιο) σκοτώθηκε από τον εγγονό του, Περσέα, σε αγώνες δίσκου και τάφηκε μέσα στον ναό της Πολιάδας Αθηνάς, που ήταν χτισμένος πάνω στη λαρισαϊκή ακρόπολη. Είναι πλέον σχεδόν βέβαιο πως η Λ. αποτελούσε το κέντρο της εύφορης πελασγικής χώρας και αναφέρεται πολύ συχνά απ’ όλους τους ιστορικούς συγγραφείς της αρχαιότητας. Με βάση αυτές τις αναφορές, προκύπτει πως η ιστορική μοίρα της Λ. ήταν ταυτόσημη με τη μοίρα ολόκληρης της Θεσσαλίας. Πολλές φορές μάλιστα, φιλόδοξοι άρχοντες της Λ. οδηγούσαν την πόλη στο πανελλήνιο πολιτικό προσκήνιο, συμμετέχοντας σε πολιτικές ή στρατιωτικές εξελίξεις και επηρεάζοντας την πορεία τους. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ο Aλευάδης Αρίστιππος, ο οποίος έφτασε μέχρι την Αυλή του Κύρου για να ζητήσει βοήθεια που θα του επέτρεπε να επιβληθεί πολιτικά στα κοινά πράγματα της Λ. και της Θεσσαλίας.

Η Λ. εμφανίστηκε στο ιστορικό προσκήνιο τον 8o αι. π.Χ., σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών ιστορικών συγγραφέων. Πρώτος βασιλιάς της έγινε ο Αλεύας Πυρρός με δελφικό χρησμό· ήταν επίσης γενάρχης της πανίσχυρης και ιστορικής δυναστείας των Αλευαδών, οι οποίοι ταυτίζονται από πολλούς με τους ήρωες Λάπιθες. Η πορεία της οικογένειας αυτής συνδέθηκε με τα πεπρωμένα της πόλης και πολλές φορές οι Ταγοί, δηλαδή οι ηγεμόνες του Κοινού των Θεσσαλών, προέρχονταν από την οικογένεια αυτή. Η Λ. συμμετείχε στον Ιερό Πόλεμο της Κρίσσας το 590 π.Χ. με αρχηγό τον Αλευάδη Ευρύλοχο. Τον 5o αι. π.Χ. οι Αλευάδες Ευρύπολος, Θρασυδαίος και Θώραξ (σύμφωνα με πληροφορίες του Ηροδότου) παρατάχθηκαν στα Τέμπη για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες του Ξέρξη· όμως, ο περσικός στρατός διέσχισε τον Πηνειό από ένα μονοπάτι του Ολύμπου κοντά στους Γόννους και η άμυνα των Αλευαδών αχρηστεύθηκε. Απογοητευμένοι, οι Λαρισαίοι πολέμαρχοι μήδισαν και ακολούθησαν τον Ξέρξη στην εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων. Την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου οι Λαρισαίοι, με ηγεμόνες τον Πολυμήδη και τον Αριστόνο, συντάχθηκαν με τους Αθηναίους, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη. Τον 4o αι. π.Χ. οι Αλευάδες αποδυναμώθηκαν και η Λ. υποτάχθηκε (όπως και όλο το θεσσαλικό κράτος) στον Ιάσονα, ταγό των Φερών. Επανέκτησαν σύντομα την πολιτική και στρατιωτική τους ισχύ και ηγήθηκαν της πορείας του Κοινού των Θεσσαλών. Πολλοί συγγραφείς αναφέρθηκαν σε αυτούς και φαίνεται πως στην Αυλή τους κορυφώθηκε ο θεσσαλικός τρόπος ζωής, τρυφηλός και χαρακτηριζόμενος από χλιδή. Την ίδια περίοδο (4oς αι. π.Χ.) σημειώθηκαν πολιτικές εξελίξεις στη Λ., με τη δημιουργία έντονης αντίδρασης απέναντι στη διακυβέρνηση των Αλευαδών και την πρόκληση κομματικών διαμαχών. Η μεταγενέστερη ιστορική πορεία της Λ. χαρακτηρίστηκε από τη γεωγραφική της θέση, στο σταυροδρόμι μείζονων στρατιωτικών οδών: ο Φίλιππος Β’ υπέταξε τη Λ. και όλη τη Θεσσαλία· ο Φίλιππος Ε’ κατέφυγε νικημένος στη Λ. μετά την ήττα του από τους Ρωμαίους στις Κυνός Κεφαλές· αργότερα, ο Δημήτριος επιχείρησε ανεπιτυχώς να την καταλάβει και, τελικά, η Λ. και ολόκληρη η Θεσσαλία υποτάχθηκαν το 197 π.Χ. στους Ρωμαίους του Τίτου Φλαμινίνου. Οι Ρωμαίοι επέβαλαν τη Λ. ως πρωτεύουσα του Κοινού των Θεσσαλών και εφάρμοσαν τον δημοκρατικό διοικητικό μηχανισμό της Λ. σε όλη τη Θεσσαλία. Η λειτουργία του συγκεκριμένου διοικητικού μηχανισμού αποκαλύπτεται από τις διάφορες επιγραφές που αναφέρονται συχνά στους τρόπους της ιδιαίτερης λειτουργίας του: ανώτατη εξουσία του πολιτικού λαρισαϊκού συστήματος ήταν η συναρχία των πέντε ταγών, οι οποίοι ονομάζονταν και αγορανόμοι, επειδή είχαν και την προεδρία της Αγοράς (δηλαδή της Εκκλησίας του Δήμου)· είχαν ισόβια θητεία και εκλέγονταν από την Εκκλησία του Δήμου. Άλλη αρχή του διοικητικού μηχανισμού της Λ. ήταν οι δύο ταμίες, και αυτοί με ισόβια θητεία και με αμιγώς οικονομικές αρμοδιότητες. Μαζί με τους ταμίες αναφέρεται στις επιγραφές και ο αντιγραφέας. Οι ίδιες επιγραφές κάνουν λόγο και για μια τέταρτη εξουσία, τους γυμνασιάρχους, υπεύθυνους για τα γυμνάσια της πόλης. Παραδίδονται ακόμα ως άρχοντες της πόλης (με ποικίλες και ασαφείς αρμοδιότητες) οι ιερομνήμονες, οι θεσμοθέτες, οι ίππαρχοι, ο γραμματεύων, οι εξεταστές. Τέλος, κατώτερα όργανα με εκτελεστικά καθήκοντα ήταν οι ραβδούχοι. Νομοθετικά και συλλογικά όργανα της Λ. ήταν η Αγορά (Εκκλησία του Δήμου) και η Βουλή.

Γενικά, το πολίτευμα της Λ. πριν από τη ρωμαϊκή κυριαρχία ήταν ολιγαρχικό και η λειτουργία του βασιζόταν στην προσωπική ικανότητα του ηγεμόνα-ταγού, ενώ πολύ συχνά οι ιδιαίτερες φιλοδοξίες προκαλούσαν πολιτικές αντιδράσεις, με αποτέλεσμα οι εξουσίες είτε να συγκεντρώνονται όλες στα χέρια του ταγού είτε να κατακερματίζονται στους υπόλοιπους τοπικούς άρχοντες. Στα ρωμαϊκά χρόνια το πολίτευμα έγινε δημοκρατικό, τουλάχιστον τυπικά. Ο λαός κυβερνούσε μέσω της Αγοράς και της Βουλής, όμως οι Ρωμαίοι επέβαλαν κατά το δοκούν τη λήψη αποφάσεων και την εκλογή αρχόντων, ανάλογα με το συμφέρον της pax romana.

Η θέση της Λ. των Πελασγών ονομάζεται σήμερα Φρούριο. Πρόκειται για έναν γήλοφο ύψους 30 μ. στις βόρειες παρυφές της πόλης, με τον Πηνειό να εφάπτεται στη βόρεια πλευρά του. Η μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα που έχει αναπτυχθεί στον λόφο εξαφάνισε σταδιακά τα λείψανα της πελασγικής μητρόπολης, τα οποία πριν από λίγα χρόνια σκέπαζαν την κορυφή και τα πρανή του. Οι εκσκαφές που γίνονταν στην πόλη έφεραν στο φως αρχιτεκτονικά μέλη και άλλα λείψανα αρχαίων κτισμάτων, ψηφιδωτά δάπεδα, τοίχους με παραστάσεις, γλυπτά και επιτύμβιες στήλες, τα οποία ανάγονται στην πρώιμη κλασική περίοδο. Από όλο αυτόν τον πελασγικό κόσμο δεν υπάρχει πια τίποτα στη θέση του· μόνη πηγή γι’ αυτά είναι οι περιηγητές και οι αρχαιολόγοι του 19ου αι. και των αρχών του 20ού. Έτσι, δεν υπάρχουν λείψανα του τείχους της αρχαίας Λ. (του οποίου η περίμετρος έφτανε τα 7 χλμ.) ούτε του τείχους της ακρόπολης, το οποίο το 140 π.Χ. απώθησε ακόμα και τον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Μόνο στη νοτιοδυτική κλιτύ του λόφου σώζεται ένα μέρος από το προσκήνιο του αρχαίου θεάτρου της πόλης. Εκεί κοντά είχε αποκαλυφθεί στην εκσκαφή μιας θεμελίωσης το 1969 και μια μαρμάρινη κερκίδα του θεάτρου με έντεκα σειρές εδωλίων, τα οποία ήταν κατάγραφα από ονόματα σημαντικών ατόμων και πλούσιων οικογενειών της αρχαίας Λ. Πρόχειρη έρευνα είχε θεωρήσει το θέατρο αυτό, το οποίο καλύφθηκε από μια σύγχρονη οικοδομή, ως ένα από τα σημαντικότερα της αρχαίας Ελλάδας και το είχε χρονολογήσει στην ελληνιστική περίοδο. Στην ίδια περιοχή υπήρχε παλαιότερα ένας τοίχος κατασκευασμένος με ισοδομικό σύστημα, μήκους περίπου 30 μ., που πρέπει να αποτελούσε τμήμα μεγάλης στοάς, στραμμένης προς το αμφιθέατρο του γειτονικού θεάτρου. Κοντά στο θέατρο υπήρχε το ιερό του Διονύσου, όπως πληροφορεί μια επιγραφή, σχετικό με τις τραγικές παραστάσεις.

Άλλες επιγραφές πληροφορούν για την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία και για την καλλιτεχνική και θρησκευτική ζωή της πόλης: σύμφωνα με αυτές, στη Λ. υπήρχαν ναοί της Πολιάδας Αθηνάς, του Κερδώου Απόλλωνα, του Ελευθέριου Δία, της Δήμητρας, της Αφροδίτης της ανοσίας (όπου, σύμφωνα με την παράδοση, πέθανε λιθοβολημένη η εταίρα Λαΐς). Επίσης, υπήρχαν πολλά ιερά προς τιμήν κατώτερων θεοτήτων, όπως ο Βάκχος, η Εκάτη, ο Ηρακλής, η Άρτεμη, ο Σάραπις, ο Ανούβις, η Ίσις. Τέλος, είναι γνωστό πως η δημόσια ζωή της αρχαίας Λ. λαμπρυνόταν από την Ελευθέρα Αγορά, το αριστουργηματικό δηλαδή κέντρο της πόλης, το Ωδείο και δύο Γυμνάσια, των οποίων η ακριβής θέση είναι άγνωστη.

Μια εικόνα της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της αρχαίας Λ. προκύπτει από τα εκθέματα του θεσσαλικού μουσείου· μπορεί να διακρίνει κανείς πως στην αρχαία Λ. υπήρχε μια ιδιαίτερη καλλιτεχνική παράδοση, που δεν αντλούσε πάντα τις δυνάμεις της από την καλλιτεχνική πραγματικότητα της νότιας Ελλάδας, αλλά είχε διαμορφώσει ένα δικό της ύφος, που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σε όλες τις περιπτώσεις καθυστερημένο ή επαρχιακό. Έχει στοιχεία που πείθουν για την ύπαρξη ιδιαίτερης έμπνευσης, που ξεκινάει από τον περιβάλλοντα θεσσαλικό χώρο και απευθύνεται σε ανθρώπους που συνδέονται με τον χώρο αυτό. Η τέχνη χαρακτηρίζεται από εντοπιότητα και από ένα καλλιτεχνικό επίπεδο. Είναι άλλωστε γνωστό πως τον 5o αι. π.Χ. έζησε στην Αυλή των Αλευαδών (και ασφαλώς θα επηρέασε τους καλλιτεχνικούς κύκλους της πόλης) ο γλύπτης Τηλεφάνης ο Φωκαεύς, που θεωρείτο ισάξιος του Μύρωνα και του Πολύκλειτου. Πολλοί πιστεύουν πως στο εργαστήριο του Τηλεφάνη κατασκευάστηκε το γλυπτό που παρίστανε τη νύμφη Λάρισα, καθώς και ένα ωραίο άγαλμα του Απόλλωνα που είχε στηθεί στον ναό του Κερδώου Απόλλωνα. Από το πρώτο γλυπτό είναι εμπνευσμένη η κεφαλή της νύμφης που κοσμεί τα ωραία λαρισαϊκά αγάλματα του 5ου αι. π.Χ.

Για την πολιτιστική δραστηριότητα της αρχαίας Λ. που σχετιζόταν με τη θεωρητική παιδεία των πολιτών υπάρχουν πληροφορίες από τον Πλάτωνα, τον Διογένη τον Λαέρτιο, τον Αριστοφάνη κ.ά. Έτσι, είναι γνωστό πως στη Λ. –και μάλιστα κοντά στους Αλευάδες– έζησαν κατά καιρούς και δίδαξαν ο Πίνδαρος, ο Σιμωνίδης, ο Γοργίας, ο Ιπποκράτης (για τον οποίο μάλιστα λέγεται πως πέθανε και τάφηκε εκεί). Η γραπτή παράδοση αναφέρει πως ο Σοφοκλής έγραψε δράμα με τίτλο Λαρισαίαι και δεν αποκλείεται να μετέβη στη Λ. για να το διδάξει.

Από τη Λ. κατάγονταν ακόμα ο ιστορικός Πολύκλειτος, που έγραψε για τον Μέγα Αλέξανδρο, ο φιλόσοφος Φίλων και ο νεοπυθαγόρειος Αναξίλαος.

Η ιστορία της πόλης από τη χριστιανική περίοδο και έπειτα είναι άμεσα συνυφασμένη με την ιστορική πορεία του νομού. Βλ. λ. Λαρίσης, νομός (Ιστορία).

Επιτύμβια στήλη κόρης των αρχαϊκών χρόνων (Μουσείο Λάρισας).

Εργαλεία από πυριτόλιθο της νεότερης παλαιολιθικής εποχής, που βρέθηκαν στις όχθες του Πηνειού· τα χρησιμοποιούσαν στο κυνήγι, στον τεμαχισμό του κρέατος και στην επεξεργασία των δερμάτων (Μουσείο Βόλου).

Αεροφωτογραφία της Λάρισας, πρωτεύουσας του ομώνυμου νομού.

Τμήμα των κερκίδων του αρχαίου θεάτρου της Λάρισας, το οποίο έχει ημικίονες δωρικού ρυθμού με επιστήλια ιωνικού.

Τμήμα από το προσκήνιο του αρχαίου θεάτρου της Λάρισας.

II

Ονομασία διαφόρων αρχαίων πόλεων.

1. Εφεσία Λ. Βρισκόταν στο Καΰστριο πεδίο. Περιήλθε στην κυριαρχία της Εφέσου τον 3o αι. π.Χ. Στην πόλη υπήρχε ναός του Απόλλωνα.

2. Κασσιώτις Λ. ή Λ. της Συρίας. Βρισκόταν μεταξύ Επιφανείας και Απάμειας, στον ποταμό Ορόντη.

3. Λ. της Ασσυρίας. Βρισκόταν στον ποταμό Τίγρη και καταστράφηκε από τον Κύρο τον νεότερο.

4. Λ. της Αχαΐας και Ήλιδας. Βρισκόταν στις όχθες του ποταμού Λάρισου.

5. Λ. Κρεμαστή. Αρχαία πόλη της Φθιώτιδας. Ήταν χτισμένη στην κορυφή λόφου (απ’ όπου προήλθε και η ονομασία) στις νοτιοανατολικές υπώρειες της Όθρυος και σε απόσταση περίπου 4 χλμ. από τον Μαλιακό κόλπο. Τα ερείπιά της βρίσκονται κοντά στο σημερινό Γαρδίκι. Τα τείχη της ακρόπολής της ανάγονται στην εποχή των Μακεδόνων. Στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. είχε προσχωρήσει στην Αιτωλική συμπολιτεία. Στη διάρκεια των πολέμων μεταξύ της Ρώμης και του Φιλίππου Ε’ κατελήφθη από τους πρώτους. Κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν έδρα επισκοπής.

6. Λ. Φρικωνίς. Αρχαία πόλη της Αιολίδας. Βρισκόταν στις όχθες του Ερμού ποταμού, 40 χλμ. Β της Σμύρνης. Ο τόπος ήταν κατοικημένος από το πρώτο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. και καλά οχυρωμένος. Οι πρώτοι κάτοικοί της ήταν Πελασγοί και είχαν συμμαχήσει με τους Τρώες στον Τρωικό πόλεμο. Από τους Έλληνες κατακτήθηκε περίπου το 700 π.Χ. Τον 6o αι. π.Χ. υποτάχθηκε στους Λυδούς και κατόπιν στους Πέρσες, αλλά τον 5o αι. π.Χ. ανήκε στην Αθηναϊκή συμμαχία. Το 401 π.Χ. την κατέλαβαν πάλι οι Πέρσες, οι οποίοι εγκατέστησαν εκεί Αιγυπτίους αποίκους, εξ ου και η εναλλακτική ονομασία Λ. Αιγυπτία. Λεηλατήθηκε από τους Γαλάτες το 279 π.Χ. και πιθανότατα τον 2o αι. π.Χ. εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της.